Hydrologia

W czasie ostatniego zlodowacenia skandynawskiego - glacjału bałtyckiego, na przedpolu lodowca mieszające się wody rzek płynących z obszaru wolnego od lodu, oraz wody z topniejącego lodowca utworzyły potężną rzekę. Jej szerokość  wahała  się od 2 do 25 km. Dolina owej rzeki znana jest dziś jako Pradolina Toruńsko-Ebrswaldzka. Park Narodowy „Ujście Warty” w całości położony jest w jej zachodniej części, zwanej Kotliną Gorzowską. Rozległe, płaskie obszary tworzące krajobraz Parku, znajdują się w obrębie terasy niskiej doliny Warty.
Sieć hydrologiczną Parku Narodowego „Ujście Warty” tworzy rzeka Warta z lewobrzeżnym dopływem - Postomią oraz niewielką rzeczką: Raczą Strugą, nazywaną Kanałem Czerwonym. Liczne są kanały oraz starorzecza, z których największym jest Stara Warta,   płynąca   przez     północną  części    Parku.   Przed   regulacją  Warty  prowadzoną w XVIII w.   było   to   jedno z najważniejszych koryt Warty.
Warta   dzieli    obszar  Parku  na   dwie   części:    północną i południową. Różnią się one znacznie pod względem hydrologicznym.
Południowa część – O. O. Słońsk i O. O. Chyrzyno, położone są w obrębie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego. Obwałowania lewego brzegu Warty są tu znacznie odsunięte od koryta rzeki, dzięki czemu wody mogą swobodnie rozlewać się na powierzchni ok. 5000 ha. Przez znaczną część roku obszar ten znajduje się pod wodą. Coroczne wahania poziomu wody mogą tu dochodzić nawet do 4 m. Wpływ na to mają głównie stany rzeki Odry a w mniejszy stopniu Warty. Poziom wód zaczyna się tu zwykle podnosić późną jesienią i utrzymuje się przez całą zimę, osiągając stany maksymalne w miesiącach: marcu i kwietniu. Późną wiosna poziom wody opada, a najniższe jej poziomy obserwowane   są   wczesną jesienią (sierpień- październik).  Z tego powodu zbiornik zalewowy pełni ważną funkcje przeciwpowodziową.
Północna część Parku, nazywana Polderem Północnym, oddzielona jest od Warty wałem przeciwpowodziowym. Krajobraz polderu tworzą rozległe, podmokłe łąki, poprzecinane starorzeczami i licznymi kanałami. Zbierające się w nich wody przepompowywane są do rzeki Warty. Poziom wody jest tu stosunkowo stabilny, znacznie niższy, niż na południu.

Rośliny

Długotrwałe użytkowanie terenu, a także zróżnicowane warunki hydrologiczne, odmienne w północnej i południowej części PN „Ujście Warty”, przyczyniły się do rozwoju wielu zbiorowisk roślinnych. Na obszarze zbiornika zalewowego ich rozwój jest bezpośrednio uzależniony od stanu wody. Rośliny, które tutaj rosną są przystosowane do długotrwałych zalewów, trwających przez kilka miesięcy w roku. Miejsca będące pod wodą   rzadziej  lub  sporadycznie, są  odpowiednie  dla  rozwoju łąk,  zarośli  i  łęgów.  W Parku znaleźć można także zbiorowiska ciepłolubne oraz roślinność występującą na siedliskach stworzonych przez człowieka.

Zbiorowiska wodne o prostej strukturze, które budują rzęsa wodna (Lemna minor), rzęsa garbata (L.gibba), rzęsa trójrowkowa (L.trisulca), spirodela wielokorzeniowa (Spirodela  polyrhiza)  wykształcają  się  wzdłuż   brzegów   Warty   i Postomii a także  w licznych kanałach i starorzeczach. Ich spłaszczone człony pędowe (nie liście!) pokrywają szczelnie lustro wody.
Te same siedliska zajmują rośliny wodne, przeważnie zakorzenione:
·    „Lilie wodne”,  zwane lokalnie  „kapelonami”,  to  rośliny  o   liściach  pływających  na
     powierzchni wody: grążel żółty (Nuphar lutea) i  grzybienie białe (Nymphea alba). Oba
     gatunki należą do ustawowo chronionych w Polsce.
·    Zespół zamętnicy błotnej (Zannichelia palustris),  którą  uznano za gatunek narażony
      na wyginięcie i jeden z najciekawszych na terenie Parku,  znaleźć  można  tylko  na
      jednym stanowisku.
·    Rogatek   sztywny   (Ceratophyllum   demersum)    preferuje   wody   stagnujące,   dlatego   występuje   jedynie   w   zatokach
      rozproszonych wśród kanałów.
 

Na mulistych brzegach wód wykształcają się fitocenozy roślin jednorocznych. Wykazują one wybitnie pionierski charakter. Tworzą zwarte darnie, pokrywając świeżo odsłonięte podłoże niemal w stu procentach. Do najważniejszych gatunków rozwijających się na tych siedliskach zaliczyć można: rzęśl długoszyjkową (Callitriche polymorpha), ponikło igłowate (Eleocharis acicularis), ciborę brunatną (Cyperus fuscus), szarotę błotną (Gnaphalium uliginosum), babkę wielonasienną (Plantago pauciflora), sit dwudzielny (Juncus bufonius), rdest ostrogorzki (Polygonum hydropiper), uczep trójlistkowy (Bidens tripartita), łobodę oszczepowata (Atriplex hastata), komosę czerwoną (Chenopodium rubrum), rdest kolankowy (Polygonum nodosum). Odpowiednie warunki dla ekspansji znajdują tu również gatunki obce dla naszej flory: uczep amerykański (Bidens frondosa) i rzepień włoski (Xanthium albinum).

Szuwary charakteryzują się zwykle jednym gatunkiem dominującym i są ubogie pod względem florystycznym. Najczęściej spotkanymi zbiorowiskami są: niskoszuwarowy zespół z udziałem rzepichy ziemnowodnej (Rorippa amphibia) i kropidła wodnego (Oenanthe aquatica) oraz szuwar z manną mielec (Glyceria maxima), mozgą trzcinową (Phalaris arundinacea), trzciną pospolitą (Phragmites communis) lub turzycą zaostrzoną (Carex gracilis), które tworzą zwarte, wielkopowierzchniowe łany. Gatunki te odgrywają wielką rolę biocenotyczną na terenie Parku. Odnotowano tu również inne gatunki szuwarowe, m.in.: oczeret jeziorny (Schoenoplectus lacustris), jeżogłówkę gałęzista (Sparganium erectum), skrzyp bagienny (Equisetum limosum), żabieniec babkę wodną (Alisma plantago-aquatica), tatarak zwyczajny (Acorus calamus).
 

Zarośla i lasy reprezentowane są przez:

·     Wikliny nadrzeczne zbudowane przede wszystkim z wierzb: trójpręcikowej (Salix triandra) i wiciowej (S.viminalis). Ich częstymi
     składnikami są  także  wierzba  purpurowa   (S.purpurea),   krucha (S.fragilis) i biała  (S.alba). Zajmują  one  przede
     wszystkim siedliska w zasięgu średniego stanu wody.

·     Fragmentarycznie wykształcone płaty łęgu wierzbowego. Wycięte niegdyś lasy łęgowe należą do rzadkości we współczesnym
     krajobrazie Polski. Powrót wierzb i odbudowę drzewostanu uniemożliwia użytkowanie rolnicze żyznych terenów nadrzecznych.
     Pozostałością po tych lasach są stare okazy wierzby białej (Salix alba),  które  w Parku  można   spotkać   wśród  wiklinowych
     zarośli.

·     Łozowiska    z   panującą    wierzbą   szarą   (Salix cinerea).   Rozwijają   się   w   kontakcie   przestrzennym  z   podmokłymi
     łąkami  i  ziołoroślami.
 

Łąki i ziołorośla odgrywają znaczną rolę w szacie roślinnej Parku. Ważniejsze asocjacje tego typu charakteryzują się udziałem czyśćca błotnego (Stachys palustris), krwawnicy pospolitej (Lythrum salicaria) oraz wilczomlecza błotnego (Euphorbia palustris).
Zarówno tereny podmokłe jak i osuszone są wykorzystywane jako pastwiska.
W południowej części Parku, na piaszczystych glebach Górka Czarnowskiej, wykształciły się murawy napiaskowe. Na uboższych glebach dominuje szczotlicha siwa (Corynephorus canescens). Żyźniejsze siedliska umożliwiają rozwój roślin bardziej wymagających, jak zawciąg pospolity (Armeria elongata) i goździk kropkowany (Dianthus deltoides).
Udział zbiorowisk ruderalnych jest jak dotąd niewielki. Fitocenozy, których powstanie i skład uzależnione jest od działalności człowieka, pojawiają się przy intensywnie użytkowanych drogach i mostach.
 

Zwierzęta

Ptaki, jako sztandarowa grupa zwierząt objęta ochroną w Parku Narodowym „Ujście Warty”, są jednocześnie najlepiej poznane. Nadwarciańskie rozlewiska mają kluczowe znaczenie dla ptaków wędrownych, zimujących, lęgowych oraz przechodzących pierzenie. Ogółem w Parku stwierdzono jak dotąd  ponad 260 gatunków ptaków, z tego ponad 170 to gatunki lęgowe, a lista ta wciąż jeszcze się rozszerza. Zalewowy charakter południowej części doliny dolnej Warty jest atrakcyjny dla wielu gatunków, których siedliska lęgowe gdzie indziej zanikają. Coraz mniej liczne ptaki siewkowe – czajka, krwawodziób, kszyk, rycyk, sieweczka rzeczna czy ostrygojad tu znajdują odpowiednie dla siebie warunki. Dotyczy to też innych gnieżdżących się na łąkach gatunków – -mew (wiosną można tu zobaczyć śmieszkę, pospolitą, srebrzysta, małą i czarnogłową) i rybitw (pospolitą, białoczelną, czarną, białowąsą oraz białoskrzydłą). Park jest ostoją także dla perkozów: dwuczubego, rdzawoszyjego, perkozka, a szczególnie zausznika, gdyż około 10% wszystkich par gniazdujących w Polsce występuje właśnie tutaj, zakładając duże kolonie. Najliczniejszym lęgowym gatunkiem kaczki jest zwykle krzyżówka, choć niektóre lata okazują się równie dobre dla krakwy, płaskonosa czy cyranki. Ponadto corocznie podejmuje tu lęgi około 300 par gęgawy – naszego jedynego lęgowego gatunku gęsi. Ptakiem mało znanym, a dużym i bardzo pięknie ubarwionym jest należący do ptaków kaczkowatych ohar. W Polsce gnieździ się go 40-50 par, z tego około 20 zajmuje rozwieszane na drzewach drewniane budki przy ujściu Warty. W majowe i czerwcowe noce po rozlewiskach niosą się głosy chruścieli: kropiatki, wodnika, czasem zielonki, a w suchszych częściach Parku, na polderze północnym rozlega się krzyk derkacza.
Po kilkunastu latach nieobecności, na wcześniejsze lęgowiska w tym rejonie wróciła również wodniczka – niewielki ptak wróblowy, zagrożony wyginięciem wszędzie, gdzie występuje.
Park Narodowy „Ujście Warty” z roku na rok zyskuje na znaczeniu jako miejsce lęgów ptaków pochodzących z południowej Europy. W roku 1998 i 1999 stwierdzono gnieżdżenie     się     szczudłaków   i  ślepowronów,  lęgowa    bywa    też  czapla  biała, a prawdopodobnie również nadobna. Poza tym można tu niekiedy zobaczyć czaplę złotawą i modronosą.
W czerwcu i lipcu, gdy nadchodzi czas wymiany lotek, w wierzbowych zaroślach chronią się przechodzące pierzenie kaczki, łyski, gęgawy i łabędzie. W wysokich trawach na piechotę czmychają nielotne żurawie. Latem na trasie „do ciepłych krajów” pojawiają się stada brodźców śniadych, kwokaczy, kulików, siewnic. W rowach i na zalanych łąkach polują na ryby grupujące się w stada czarne bociany.
Jesienią panuje na rozlewiskach największy tłok. Szczególnie malowniczo wyglądają lądujące z krzykiem o zachodzie słońca stada żurawi. Samych nocujących gęsi na przełomie października i listopada może być prawie 200.000, jednocześnie kilkadziesiąt tysięcy kaczek kilku gatunków, łyski i łabędzie tworzą ponad ćwierćmilionową skrzydlatą rzeszę. Ta obfitość pożywienia przywabia największe w Polsce ptaki drapieżne- bieliki. Jesienią i   zimą nietrudno zaobserwować   koczującą bandę 10-15 tych potężnych ptaków.
Z początkiem zimy docierają z dalekiej północy w dolinę Warty również łabędzie krzykliwe. Około 2000 tych ptaków corocznie zimuje w Parku Narodowym „Ujście Warty” i jest to jedno z największych skupisk w Europie. Na niezalewanych łąkach północnej części Parku zimą polują myszołowy, błotniaki zbożowe i przylatujące spędzić tu zimę myszołowy włochate.
Świat zwierząt Parku to jednak nie tylko ptaki. Na terenie tym dotychczas zaobserwowano występowanie 39  gatunków  ssaków,  w tym aż 11 drapieżnych. Należą do nich: lis, jenot, borsuk, wydra, łasica, gronostaj, kuna domowa, kuna leśna, tchórz, norka amerykańska, szop pracz. Ten ostatni przybył w rejon ujścia Warty zaledwie kilka lat temu, jednak jego coraz bardziej zauważalna obecność może okazać się niebezpieczna dla rodzimej fauny, trzeba więc uważnie obserwować ekspansję tego gatunku. Dotychczas groźne w skutkach, zwłaszcza dla gnieżdżących się w Parku gęgaw i dorosłych łysek, okazało się przybycie innego amerykańskiego przybysza - norki amerykańskiej – bardzo wszechstronnego drapieżnika, który nie tylko szybko biega, ale pływa, nurkuje i wspina się po drzewach. Chętnie też zasiedla stanowiska bardzo licznych w Parku bobrów. Nie niepokojone przez nikogo te wielkie gryzonie doskonale prosperują budując olbrzymie, zabezpieczające przed wahaniami poziomu wody budowle – żeremia, a na rowach przecinających suche łąki północnej części Parku kopią rozległe nory.
W podmokłych wierzbowych zaroślach świetnie radzą sobie dziki i sarny. Zarówno w zalanej wodą gęstwinie, jak i w suchszych trzcinowiskach kryją się jelenie, zimą uzupełniając dietę wierzbową korą.
Akwen stanowiący około połowy powierzchni Parku jest pod wieloma względami unikalny w skali Europy, także pod względem ichtiologicznym. Warunki hydrologiczne, zróżnicowanie cieków wodnych: rzeki, kanały, rowy melioracyjne, sieć starorzeczy, jeziorka oraz rozlewiska a także obfita roślinność, stwarzają doskonałe warunki bytowania dla ryb. Dotychczas stwierdzono tu ich 35 gatunków.
Dominującą grupą są ryby karpiowate, przede wszystkim leszcz i karaś. Na uwagę zasługuje fakt, że nadwarciańskie rozlewiska oraz przyujściowy odcinek Postomii są ostoją silnej populacji szczupaka. Innymi licznie występującymi w Parku rybami drapieżnymi są okoń i sandacz. Spośród gatunków objętych ochroną występuje tu różanka, koza, piskorz i piekielnica a również słonecznica i śliz- gatunki podlegające ochronie częściowej. Wspomnieć należy również o obecności rzadkich w Polsce: certy, świnki, cierniczka czy rozpióra. Wody Warty pokonywane są przez łososie szlachetne i trocie wędrowne, których gniazda tarłowe corocznie obserwowane są w Drawie.
Wiosną, kiedy poziom wód jest zwykle najwyższy, tworzą się wielkoobszarowe rozlewiska, stanowiące tarlisko i miejsce podchowu ryb najważniejsze w dolnej Warcie i środkowej Odrze.
Pod względem zróżnicowania zespołów ryb, w wodach Parku można wyróżnić kilka typów siedlisk.
Wody stojące - zastoiska, starorzecza i kanały to głównie płytkie, często okresowe zbiorniki o dużej amplitudzie dziennych temperatur i zawartości tlenu rozpuszczonego w wodzie, w znacznym stopniu zarośnięte roślinnością naczyniową. Przykładem jest Jezioro Kostrzyńskie cechujące się mulistym dnem i bujną roślinnością zarówno zanurzoną jak i nawodną. W rybackiej klasyfikacji siedlisk reprezentuje ono typ linowo-szczupakowy. Faunę ryb reprezentuje głównie lin, karaś, płoć, szczupak oraz węgorz. Gatunkiem dominującym jest tu karaś srebrzysty oraz dzika forma karpia - sazan. Głębsze zbiorniki, gdzie zależnie od głębokości zachowała się w różnym stopniu stratyfikacja termiczna np. Jezioro Sierżanta, reprezentują typ leszczowy. Zbiornik ten posiada twarde partie dna, obfitą ilościowo i gatunkowo roślinność zanurzoną. Znajdują tu dogodne warunki życia głównie leszcze, liny, płocie, wzdręgi, krąpie, ukleje, szczupaki, okonie, węgorze oraz jazgarze.
Wody płynące Parku to rzeki Warta i Postomia. Inne ważne cieki to Kanał Czerwony, Stara Warta i Kanał Żółty. Postomia w granicach Parku w swym górnym biegu ze względu na prędkość przepływu, rodzaj podłoża i zawartość tlenu rozpuszczonego stanowi przykład pogranicza krainy brzany i krainy leszcza. Nurt wody jest tu szybki, turbulencyjny. Takie warunki sprzyjają występowaniu brzany, klenia, bolenia, uklei, czyli gatunkom charakterystycznym dla krainy brzany. Poniżej Postomia rozlewa się w znacznie szerszy, wolno płynący ciek. Dno staje się bardziej muliste, częstsze są deficyty tlenu rozpuszczonego. To cechy charakterystyczne dla krainy leszcza. Ze względu na zbliżone warunki do krainy tej zaliczyć też można pozostałe cieki Parku. Poza dominującym leszczem występują tutaj licznie płoć, wzdręga, krąp, szczupak oraz mniej licznie sum i okoń. Ponadto w Postomii i Kanale Czerwonym ze względu na liczne zatoki i bardzo leniwy nurt w przyujściowych odcinkach występuje powszechnie karaś srebrzysty, lin oraz sazan Natomiast w Warcie znacznie częściej niż w pozostałych ciekach spotkać można sandacza i miętusa. Przyczyną jest kamieniste dno, preferowane przez te gatunki podczas rozrodu, występujące poza Wartą sporadycznie.
W ciepłe wieczory i noce na rozlewiskach posłuchać można koncertów liczących dziesiątki tysięcy gardeł chórów zielonych żab, szczególnie śmieszki i wodnej. Występuje tu również ropucha szara i zielona, a także  kumak nizinny.  Łącznie dotychczas stwierdzono 9 gatunków płazów. Spośród  gadów w niektórych tylko miejscach w Parku zaobserwować można jaszczurkę zwinkę, liczny jest jednak lubiący bliskość wody zaskroniec.
W wodach przyujściowego odcinka Warty stwierdzono występowanie pochodzącego z Chin kraba wełnistoszczypcego. Pierwsze doniesienia  na  temat   pochodzą  sprzed  dwudziestu  lat. W  roku   2002  dwukrotnie zarejestrowano  obecność tego  gatunku  w wodach graniczących z Parkiem.
Rozlewiska dolnej Warty jako niezwykle ważna ostoja wielu lęgowych gatunków ptaków stały się przedmiotem intensywnych badań roztoczy bytujących na piórach. Jest to obecnie najlepiej zbadany pod tym względem obszar Polski. Stwierdzono tu występowanie 36 gatunków roztoczy przebywających na ptakach wodnych i błotnych, w tym jeden nowy dla wiedzy i jeden nowy dla Europy. Badano tu także roztocza glebowe, przy czym stwierdzono 97 gatunków drapieżnych roztoczy Gamasina. Pod względem liczby gatunków Park Narodowy „Ujście Warty” wyprzedza większość parków narodowych w Polsce. Wśród żyjących w glebie skoczogonków stanowiących m.in. pokarm drapieżnych Gamasina dwa znalezione przy ujściu Warty są nowe dla fauny Polski.
Pająki będące najważniejszymi drapieżnymi bezkręgowcami regulującymi liczebność owadów reprezentowane są przez ponad 100 gatunków. Niektóre z nich wykazują ciekawe reakcje obronne przez zalewaniem. Budują mianowicie osłonki z pajęczyny, w których mogą przeczekać długotrwałe zatopienie. Interesujące na tym terenie jest występowanie „babiego lata” – lotów pająków na pajęczynach – również zimą.
Prowadzone w ostatnich latach badania bioróżnorodności skupiły się także na pasożytach ptaków. Na podmokłych łąkach nie stwierdzono występowania kleszczy, co niewątpliwie brzmi zachęcająco dla turystów i badaczy chcących odwiedzić Park Narodowy„Ujście Warty”.